Niečakanaja pahroza: ad źmieny klimatu ŭ rysie stanovicca bolš myšjaku

Rys — asnoŭny pradukt charčavańnia dla bolš čym pałovy nasielnictva płaniety. Jaho štodnia ŭžyvajuć u ježu bolš ludziej, čym pšanicu ci kukuruzu (jakuju taksama nazyvajuć maisam).

Tamu z peŭnaj tryvohaj navukoŭcy abviaścili niadaŭniaje adkryćcio: pa miery taho jak pavialičvajucca vykidy vuhlarodu i płanieta praciahvaje ciapleć, uzrovień myšjaku ŭ rysie taksama budzie raści, piša Bi-bi-si.

Najaŭnaść myšjaku ŭ rysie daŭno viadomaja jak prablema. Amal usiaki rys utrymlivaje myšjak. Heta škodnaje, naturalnym čynam prysutnaje chimičnaje rečyva moža nazapašvacca ŭ hlebie rysavych paloŭ i pranikać u ziernie, jakoje tam vyroščvajecca. Adnak kolkaść myšjaku ŭ rysie moža istotna adroźnivacca — ad nižejšaj za rekamiendavanuju normu, ustanoŭlenyuju rehulatarnymi orhanami, da ŭ niekalki razoŭ vyšejšuju.

Adnak užyvańnie navat nievialikich kolkaściaŭ niearhaničnaha myšjaku ź ježaj abo pitnoj vadoj moža pryvieści da raku i šerahu inšych prablem sa zdaroŭjem, takich jak sardečna-sasudzistyja zachvorvańni i dyjabiet.

Navukoŭcy z usiaho śvietu pracujuć nad tym, kab źnizić uzrovień myšjaku ŭ rysie — i ŭ toj ža čas isnujuć sposaby pryhatavańnia, jakija dazvalajuć vydalić častku hetaha škodnaha elemienta ź ziernia (hladzi nižej u tekście).

Adnak novaje daśledavańnie nazapašvańnia niearhaničnaha myšjaku pakazała, što heta moža stać jašče bolš surjoznaj prablemaj z-za źmieny klimatu.

Daśledčyki vyroščvali 28 roznych hatunkaŭ rysu na zaliŭnych palach u čatyroch rehijonach Kitaja va ŭmovach ekśpierymientu na praciahu 10 hadoŭ.

Jany vyjavili, što ŭzrovień myšjaku ŭ rysie pavialičvajecca pa miery rostu kancentracyi vuhlakisłaha hazu (CO₂) u atmaśfiery i pavyšeńnia tempieratur.

Zatym epidemijołahi madelavali, jak hetyja ŭzroŭni myšjaku mohuć paŭpłyvać na zdaroŭje ludziej pry zachavańni ciapierašniaha ŭzroŭniu spažyvańnia rysu. Jany acanili, što adpaviednaje pavieličeńnie kolkaści myšjaku ŭ rysie moža pryvieści da prykładna 19,3 miljona dadatkovych vypadkaŭ raku tolki ŭ Kitai.

Pavialičyć

«Niearhaničny myšjak źjaŭlajecca kancierahienam, jon škodna ŭpłyvaje na dychalnuju sistemu, na sardečna-sasudzistuju sistemu — śpis vielmi doŭhi, — kaža Ljuis Ziska, dacent hihijeny navakolnaha asiarodździa Kałumbijskaha ŭniviersiteta ŭ Ńju-Jorku, adzin z aŭtaraŭ daśledavańnia. — I dva pakazčyki klimatyčnych źmien — pavieličeńnie ŭzroŭniu CO₂ i rost tempieratur — pryvodziać da bolšaha jaho nazapašvańnia».

Choć daśledčyki pravodzili ekśpierymienty na terytoryi Kitaja, jany śćviardžajuć, što padobnyja nastupstvy, chutčej za ŭsio, buduć naziracca i ŭ rysie, jaki vyroščvajecca ŭ inšych rehijonach, uklučajučy Jeŭropu i ZŠA, bo niearhaničny myšjak źjaŭlajecca zvyčajnaj źjavaj u rysie, vyraščanym pa ŭsim śviecie.

«My nie pieršyja, chto vyvučaŭ upłyŭ CO₂, nie pieršyja, chto analizavaŭ tempieraturu — ale my pieršyja, chto abjadnaŭ abodva faktary ŭ palavych umovach. I heta nas šakavała», — kaža Ziska.

Viadoma, heta daśledavańnie maje svaje abmiežavańni, akramia pakazčykaŭ, abranych dla scenara 2050 hoda. Pa-pieršaje, u im mierkavałasia, što ludzi buduć praciahvać užyvać takuju ž kolkaść rysu na čałavieka ŭ 2050 hodzie, jak i ŭ 2021-m, choć, pavodle tendencyi, z rostam dabrabytu spažyvańnie rysu zvyčajna skaračajecca. Ź inšaha boku, taksama było pryniata, što ludzi buduć i nadalej užyvać značna bolš biełaha rysu, čym buraha, jak heta adbyvajecca ciapier. Adnak praz asablivaści apracoŭki bieły rys utrymlivaje mienš niearhaničnaha myšjaku, čym bury — tamu źmiena ŭ procilehły bok moža jašče pahoršyć situacyju.

Tym nie mienš, heta «adno z najbolš usieabdymnych daśledavańniaŭ», praviedzienych na hetuju temu, kaža Endru Miecharh, prafiesar škoły bijałahičnych navuk Biełfasckaha ŭniviersiteta Kvinz i daŭni daśledčyk rysu i myšjaku, jaki nie ŭdzielničaŭ u hetym daśledavańni. «Heta nastolki nadziejna, nakolki ŭvohule mahčyma».

Pavialičyć

Ludzi viedajuć pra taksičnaść myšjaku ŭžo sotni hadoŭ. Myšjak — rečyva biez smaku, koleru i pachu — navat staŭ papularnym srodkam pazbaŭleńnia ad vorahaŭ pry dvarach Staražytnaha Rymu i ŭ siaredniaviečnaj Jeŭropie. 

Za apošnija niekalki dziesiacihodździaŭ navukoŭcy vyjavili, što navat małyja dozy myšjaku mohuć niehatyŭna ŭpłyvać na zdaroŭje, kali ŭździejańnie adbyvajecca chranična na praciahu ŭsiaho žyćcia.

Asabliva heta tyčycca niearhaničnaha myšjaku, jaki lahčej złučajecca ź bijamalekułami ŭ čałaviečym arhaniźmie, dzie moža vyklikać škodu. Choć jon naturalna sustrakajecca ŭ parodach i hlebach, niearhaničny myšjak moža taksama być pabočnym praduktam dziejnaści čałavieka — naprykład, zdabyčy karysnych vykapniaŭ, spalvańnia vuhlu i inšych pramysłovych pracesaŭ.

Heta aznačaje, što niearhaničny myšjak asabliva šyroka raspaŭsiudžany ŭ padziemnych vodach šerahu rehijonaŭ, uklučajučy Paŭdniovuju Amieryku i častki Paŭdniovaj i Centralnaj Azii. Ale i žychary inšych rehijonaŭ taksama ŭraźlivyja: naprykład, u ZŠA bolš za 7% uładalnikaŭ pryvatnych śvidravin — heta kala 2,1 miljona čałaviek — užyvajuć vadu ź niebiaśpiečna vysokim uzroŭniem niearhaničnaha myšjaku. Pa ŭsim śviecie kala 140 miljonaŭ čałaviek pjuć vadu, u jakoj uzrovień myšjaku pieravyšaje rekamiendavanuju normu Suśvietnaj arhanizacyi achovy zdaroŭja.

I akramia pitnoj vady, hałoŭnaja krynica dyjetyčnaha ŭździejańnia myšjaku ŭ śviecie — heta rys. U rehijonach, dzie padziemnyja vody zvyčajna nie ŭtrymlivajuć myšjaku, naprykład u Jeŭropie, rys źjaŭlajecca asnoŭnaj krynicaj dyjetyčnaha ŭździejańnia niearhaničnaha myšjaku.

Jak źnizić utrymańnie myšjaku ŭ rysie

Kali vy chočacie skaracić uździejańnie myšjaku z rysu, jość niekalki sposabaŭ heta zrabić:

• Pa-pieršaje, niekatoryja hatunki rysu ŭtrymlivajuć bolš niearhaničnaha myšjaku, čym inšyja. Bieły rys utrymlivaje mienš niearhaničnaha myšjaku, čym bury, ale i charčovaja kaštoŭnaść u jaho nižejšaja. Rys basmaci źmiaščaje mienš niearhaničnaha myšjaku, čym inšyja hatunki. Akramia taho, rys ź niekatorych rehijonaŭ, uklučajučy Uschodniuju Afryku, utrymlivaje mienš myšjaku, čym rys ź inšych rehijonaŭ, naprykład z asobnych častak ZŠA, Jeŭropy i Paŭdniova-Uschodniaj Azii.
• Daśledčyki z Univiersiteta Šefiłda ŭ Vialikabrytanii niadaŭna vyjavili sposab pryhatavańnia rysu, jaki dazvalaje vydalić 50% myšjaku z buraha rysu i 74% — ź biełaha. Jany rajać spačatku advaryć rys na praciahu piaci chvilin u zahadzia zakipiačanaj vadzie, zatym źlić vadu. Paśla hetaha dadać śviežuju vadu i varyć rys na słabym ahni, pakul vada całkam nie ŭbiarecca.
• Upraŭleńnie pa standartach charčavańnia Vialikabrytanii taksama rekamienduje pramyvać rys pierad pryhatavańniem, a zatym varyć jaho ŭ praporcyi šeść častak vady na adnu častku rysu, paśla čaho źlić vadu i znoŭ pramyć.

Pavialičyć

Što niepakoić śpiecyjalistaŭ u halinie hramadskaha zdaroŭja, dyk heta toje, što čym bolš pravodzicca daśledavańniaŭ pra niearhaničny myšjak, tym horšym vyhladaje jaho ŭpłyŭ na čałavieka.

U studzieni 2025 hoda Ahienctva pa achovie navakolnaha asiarodździa ZŠA abnaviła svaju acenku tak zvanaha «faktaru kancerahiennaj aktyŭnaści» niearhaničnaha myšjaku, uličyŭšy ŭsie novyja daśledavańni pra jaho suviaź z chvarobami.

Pavodle apošniaj acenki, «myšjak značna macniejšy kancierahien, čym my ličyli raniej», — kaža Kiŭ Nachman, prafiesar hihijeny navakolnaha asiarodździa i inžynieryi ŭ Škole hramadskaha zdaroŭja imia Błumbierha pry Univiersitecie Džonsa Chopkinsa i suaŭtar daśledavańnia ab utrymańni myšjaku ŭ rysie. U pryvatnaści, ciapier majucca pierakanaŭčyja dokazy taho, što myšjak pavyšaje ryzyku nie tolki raku skury, ale i raku lohkich i mačavoha puzyra.

Akramia raku, niearhaničny myšjak pavyšaje ryzyku sardečna-sasudzistych zachvorvańniaŭ i dyjabietu. Kali jaho ŭžyvaje ciažarnaja žančyna, pavialičvajecca vierahodnaść śmierci płoda abo niemaŭlaci, a taksama ryzyka taho, što dzicia naradzicca ź nizkaj masaj cieła — što moža mieć nastupstvy na ŭsio žyćcio — abo z parušeńniami nieŭraraźvićcia i kahnityŭnych funkcyj.

Dla asobnaha čałavieka hetyja ryzyki niaznačnyja. Naprykład, pavodle apošniaha ahladu Ahienctva pa achovie navakolnaha asiarodździa ZŠA, štodzionnaje ŭžyvańnie 0,13 mikrahrama niearhaničnaha myšjaku na kiłahram masy cieła — abo 7,8 mikrahramaŭ dla čałavieka vahoj 60 kh — pavyšaje ryzyku raźvićcia raku mačavoha puzyra prykładna na 3% i dyjabietu — na 1%.

Adnak na ŭzroŭni nasielnictva, asabliva ŭ tych krainach, dzie šmat jaduć rysu, hetyja małyja ryzyki mohuć nazapašvacca. I kali prahnozy, zroblenyja Ziska i jahonymi kalehami, spraŭdziacca, heta moža istotna paŭpłyvać na zachvorvalnaść u tych rehijonach, dzie rys zastajecca asnoŭnym praduktam charčavańnia na dziesiacihodździ napierad.

Dyk što ž možna zrabić, akramia skaračeńnia vykidaŭ i strymlivańnia rostu tempieratury da minimumu?

«My nie možam prykidvacca, što prosta vyklučym rys z racyjonu. Heta nierealna», — kaža Nachman. Rys — heta nie tolki važnaja častka charčovaj tradycyi, ale i asnoŭny pradukt charčavańnia dla ludziej, što žyvuć u biednaści, niekatoryja ź jakich atrymlivajuć da pałovy dzionnych kałoryj vyklučna z rysu. «Ale nam treba niešta źmianiać».

Daśledčyki taksama pravodziać ekśpierymienty, kab zrazumieć, ci mohuć roznyja sposaby kiravańnia vodnym režymam źnizić uzrovień myšjaku. Adzin ź mietadaŭ — kali zamiest pastajannaha zatapleńnia paloŭ ich pieryjadyčna zalivajuć, zatym źlivajuć vadu i znoŭ zataplajuć — sapraŭdy, zdajecca, źnižaje kolkaść niearhaničnaha myšjaku. «Ale heta prosta pavialičvaje kolkaść kadmiju, — kaža Marcham. — A kadmij ličycca jašče bolšaj pahrozaj». Kadmij moža vyklikać rak hrudziej, lohkich, padstraŭnikavaj załozy, a taksama zachvorvańni piečani i nyrak.

Pavialičyć

Taksama jość cikavaść da vyvadu hatunkaŭ rysu, jakija nazapašvajuć mienš niearhaničnaha myšjaku, ale, jak adznačajuć daśledčyki, pakul što heta nie dało vynikaŭ.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 0